Główną misją archeologów jest przede wszystkim eksploracja cennych historycznie stanowisk – zajmują się m.in. wydobywaniem wartościowych przedmiotów, skrupulatnym dokumentowaniem źródeł, a także zabezpieczaniem obszaru. Analizując pozyskane na stanowisku artefakty (m.in. szczątki ludzkie i zwierzęce, pozostałości materialne) oraz odnosząc je do kontekstu historycznego, uzupełniają brakujące informacje na temat minionych cywilizacji zasiedlających daną lokalizację w przeszłości. W ten sposób nie tylko potwierdzają lub eliminują funkcjonujące tezy, ale też dokonują przełomowych odkryć pozwalających na jeszcze lepsze poznanie zamierzchłych kultur.
Wykopaliska badawcze i ratunkowe
Obecnie archeolodzy realizują swoją pracę nie tylko podczas wykopalisk badawczych, do których przystępują w wyniku zaplanowanych działań naukowych, ale też w ramach wykopalisk ratunkowych. Te drugie są zaś ściśle powiązane z prowadzonymi inwestycjami budowlanymi (budowa obiektów użytkowych, dróg, infrastruktury wodno-kanalizacyjnej, itp.). Mają na celu zabezpieczenie oraz udokumentowanie stanowisk zagrożonych zniszczeniem w wyniku prowadzonych robót. Do wykopalisk ratunkowych należą zarówno działania wyprzedzające, prowadzone jeszcze przed potencjalnym zdegradowaniem stanowiska lub jego części, jak i interwencyjne, dotyczące nieznanych wcześniej stanowisk, które odkryto i naruszono w trakcie prowadzonych prac ziemnych.
Inwestycja budowlana – nadzór archeologiczny
Obowiązujące w Polsce przepisy ustawy o ochronie zabytków jasno określają obowiązki inwestora realizującego prace na terenach objętych ochroną archeologiczną, a także w sytuacjach, kiedy podczas prac ziemnych dochodzi do przypadkowego odkrycia źródeł archeologicznych. To sprawia, że nadzór specjalisty nad inwestycją jest po prostu niezbędny do jej legalnego przeprowadzenia, a zatajenie faktu natrafienia podczas prac ziemnych na zabytkowe przedmioty i ślady bytności minionych kultur podlega karze grzywny. Zawód ten podlega też ścisłej regulacji i nie może go wykonywać osoba, która nie uzyskała w tym zakresie stosownego wykształcenia popartego 12-miesięczną praktyką zawodową w terenie.