Gdańsk, 27.12.2023 r.
Anna Rembisz-Lubiejewska
W związku z planowanymi pracami inwestycyjnymi w obrębie stanowiska 701 w Kołobrzegu w 2023 r. podjęto badania archeologiczne. Prace terenowe przeprowadziła Pracownia Archeobaltica W trakcie przeprowadzonych prac pozyskano materiały źródłowe w postaci pojedynczego fragmentu fajki odkrytego po odhumusowaniu stropu calca.
Pozyskany egzemplarz reprezentuje główkę fajki jednorodnej wykonanej z jednego kawałka gliny, formowanej w specjalnych metalowych formach. Pierwotnie fajka składała się z cienkiego rurkowatego cybucha zakończonego rozszerzoną główką (ryc. 1).
Ryc. 1. Budowa fajki jednorodnej (za R. Krzywdziński 2007, s. 4).
Z mierzącego pierwotnie ponad 40 cm długości przedmiotu (Dąbal 2013, ryc. 19:8) zachowała się jedynie główka z wyszczerbionym otworem i wyodrębnioną ostrogą. Jej wysokość (oś) wynosi 30 mm, średnica główki 20 mm, zrekonstruowana średnica otworu 18 mm, wysokość ostrogi 2,7 mm, zaś wymiary piętki 6 x 7 mm. Fajkę wykonano z białej gliny kaolinowej. Główka ma dwustożkowaty kształt, jest lekko smukła, wydłużona, asymetryczna i zaopatrzona w zwężającą się ostrogę. Opisane cechy technologiczne i morfologiczne pozwalają zaklasyfikować przedmiot jako wyrób niderlandzki odpowiadający typowi 2 wg klasyfikacji D.H. Duco (ryc. 2).
Ryc. 2. Uproszczona typologia główek fajek jednorodnych (Duco 1987, s. 27)
Na fajce znajdują się oznaczenia, które pozwoliły ustalić chronologię i podjąć próbę ustalenia warsztatu produkcyjnego. Na spodzie główki znajduje się mała podstawka określana jako „ostroga” lub „nosek”. Na jej spodzie – tzw. piętce – widnieje odcisk znaku określanego jako „X pod koroną” lub „pojedynczy krzyż” (ryc. 3).
Mimo, że sygnatura ta była używana w Goudzie od 1686 do 1768, jej pochodzenie jest nadal mało znane. Znak krzyża występuje w różnych formach: jako „X” oraz w wersji, w której wygląda bardziej jak dwie litery „C” (van der Meulen 2003, s. 32-33, 56-57).
Na boku główki – po lewej stronie palącego – widnieje półksiężyc (ryc. 2). Oznaczenie to figuruje wyłącznie na egzemplarzach wytwarzanych w Goudzie w latach ok. 1690-1720. Według J. van der Meulena w tym okresie w Goudzie sygnaturą „X” pod koroną posługiwali się:
1686-1693 Leendert Sijmonsz. Kunst
1697-1713 Jacob Reijniersz Blom
1713-1715 Gerrit de Liefde
1715 – Reijnier Blom
1715-1735 – Trientje van Cleef
Biorąc pod uwagę powyższe dane archiwalne można przypuszczać, że fragment fajki pozyskanej w Kołobrzegu należy do wyrobów niderlandzkich jednego z powyższych warsztatów z Goudy. Znalezisko to stanowi materialne świadectwo zażywania tytoniu w mieście w ostatniej ćwierci XVII i pierwszej ćwierci XVIII w.
Ryc. 3. Kołobrzeg, stan. 70. Główka fajki (fot. A. Rembisz-Lubiejewska)
Ówcześni mieszkańcy nie wiedzieli, że palenie szkodzi zdrowiu. Według dawnych ksiąg farmaceutycznych tytoń stosowano pomocniczo przy zwalczaniu zapalenia płuc, a także jako środek dezynfekujący, chroniący przed zarazą i szkorbutem. W konsekwencji takich „zdrowotnych” zaleceń palenie tytoniu stało się czynnością prewencyjną, szczególnie popularną wśród ludzi morza i żołnierzy. Tym samym konsumpcja tytoniu mocno wpisała się w życie miejskie ośrodków portowych, a pozostałości fajek należą do licznie odkrywanych podczas wykopalisk prowadzonych zarówno w tych miastach, jak i na wrakach statków (Mikłaszewicz 1993). Spośród miast portowych największe zbiory fajek odkryto dotychczas w Gdańsku (Krzywdziński 2007, Dąbal 2013). Mniej liczne egzemplarze są znane z dotychczasowych badań prowadzonych w Kołobrzegu (Walkiewicz, Kamiński 1996).
Bibliografia
Dąbal J.
2013 Fajki z badań archeologicznych południowej części Wyspy Spichrzów w Gdańsku, [w:] XVIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 2. Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. E. Fudzińska, Malbork, s. 199-220.
Duco D.H.
1987 De Nederlandse kleijpijp. Handboek voor dateren en determineren, Leiden.
Krzywdziński R.
2007 Najstarsze fajki gdańskie, „Pomerania“, nr 10, s. 4–11.
van der Meulen J.
2003 Goudse Pypenmakers en hun Merken, Den Haag.
Mikłaszewicz D.
1993 Fajki z wraków zalegających na dnie Zatoki Gdańskiej, „Pomorania Antiqua“, t. XV, s. 265–299.
Walkiewicz B., Kamiński R.
1996 Fajki gliniane z badań archeologicznych ratusza w Kołobrzegu, „Materiały Zachodniopomorskie“, t. XLII, s. 389–399.