Pojęcie zabytku archeologicznego, które funkcjonuje zarówno w języku prawnym, jak i w archeologii, jest wbrew pozorom dość szerokie, ponieważ może oznaczać nie tylko nieruchomości, ale też ruchome pozostałości wytworzonego w przeszłości przez człowieka dorobku. Kwestię tę w Polsce dość szczegółowo regulują zapisy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r., zaś w Europie w tym zakresie obowiązuje między innymi definicja zawarta w konwencji haskiej. Ogólnie rzecz biorąc, za zabytek uznaje się obiekt dziedzictwa kultury materialnej i może to być na przykład obiekt architektoniczny, układ urbanistyczny czy jakikolwiek relikt działalności gospodarczej, religijnej lub artystycznej wytworzony przez człowieka.
Obiekty najczęściej uznawane za zabytki archeologiczne
Zgodnie z ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad nimi, za takowe uznaje się między innymi następujące nieruchomości o znaczeniu historycznym:
- krajobrazy kulturowe, parki oraz ogrody,
- układy urbanistyczne i ruralistyczne,
- pozostałości osadnictwa,
- lokalizacje upamiętniające ważne wydarzenia,
- cmentarze,
- obiekty infrastruktury technicznej (zakłady przemysłowe, kopalnie).
Nieruchomości to obiekty niezwykle cenne z punktu widzenia badaczy, ponieważ dostarczają wielu kluczowych i osadzonych w konkretnym kontekście informacji o przeszłości. Oczywiście duże znaczenie mają też zabytki ruchome takie jak dzieła sztuki i rzemiosła, numizmaty, pamiątki historyczne, militaria, materiały biblioteczne czy też wytwory techniki.
Inwestycja budowlana a archeologia
Wiele niepozornych przebarwień gleby skrywa tajemnice sprzed setek, a nawet tysięcy lat. Zdjęcie z terenu Lęborka, gdzie w trakcie prowadzonego nadzoru archeologicznego zarejestrowano grób popielnicowy.
Choć wielu odkryć archeologicznych dokonuje się w lokalizacjach już wpisanych do rejestru prowadzonego przez Wojewódzkiego Konserwatora, to tak naprawdę przy okazji jakichkolwiek prac ziemnych możemy spodziewać się, że natrafimy na ruchome lub nieruchome obiekty świadczące o historycznej wartości danego miejsca. Wszelkie znaleziska należy bezwzględnie zgłaszać, ponieważ zgodnie z obwiązującymi przepisami na takim terenie konieczne jest przeprowadzenie odpowiednich badań archeologicznych. Dopiero po wydobyciu artefaktów oraz skatalogowaniu obszaru można przystąpić do dalszych prac.